ΦΥΣΗ: φαρμακείο ηλικίας αιώνων

Οι περίεργες διαμορφώσεις και βαθουλώσεις των βουνών ήταν για πολλά χρόνια ο τόπος κατοικίας των ανθρώπων της εποχής, ενώ τα φυτά ,αρχικά τα αυτοφυή και κατόπιν (όσο ο χρόνος παραμονής σε ένα τόπο αυξανόταν) τα καλλιεργήσιμα, αποτελούσαν τροφή για τον αρχαίο άνθρωπο.

Αυτή η  συνεχής και αναπόφευκτα αδιάλειπτη επαφή του ανθρώπου με τη φύση σε συνδυασμό με τις διαρκείς μετακινήσεις του (όταν πλέον μια περιοχή δεν μπορούσε να καλύψει τις διατροφικές του απαιτήσεις) του έδωσαν τη δυνατότητα να παρατηρήσει την ποικιλομορφία και την πολυδιάστατη επίδραση των φυσικών αγαθών στον ανθρώπινο οργανισμό. Τα σημάδια της καθημερινότητας, η σύμφυτη περιέργεια της ανθρώπινης φύσης  και η δύναμη του ενστίκτου επέτρεψαν τον άνθρωπο να διακρίνει τα δηλητηριώδη από τα μη φυτά, αλλά και παράλληλα να ανακαλύψει τις όποιες θεραπευτικές ιδιότητες για την αντιμετώπιση των εκάστοτε προβλημάτων υγείας.

Αρχικά, η μετάδοση της γνώσης γύρω από τα φυτά και τις ιδιότητές τους γινόταν προφορικά, από στόμα σε στόμα και από νομάδα σε νομάδα, μέχρις ότου αρχίσουν οι γραπτές αναφορές σε τοίχους σπηλαίων και ταφών, σε πάπυρους και περγαμηνές.

Μόλις το 6000π.Χ, οι Σουμέριοι χάραξαν τις γνώσεις τους από τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά σε πλάκες αργίλου, και αργότερα ακολούθησαν οι Κινέζοι και οι Έλληνες. Η κινέζικη φαρμακευτική χρονολογείται από το 4000 π.Χ και θεωρείται η πρώτη γραπτή αναφορά φαρμακευτικών φυτών. Οι Αιγύπτιοι -και όχι μόνο- χρησιμοποιούσαν τα φυτά σε θρησκευτικές τελετές, καθώς και για τη μουμιοποίηση των νεκρών. Πινακίδες που αναφέρονται σε βότανα έχουν βρεθεί στα ανάκτορα της Κνωσού, της Πύλου, των Μυκηνών, ενώ δεν είναι λίγοι οι μύθοι για τη θεραπευτική χρήση του οπλοστασίου της φύσης. Ένας μύθος λέει πως η Αφροδίτη έτρεξε στην Κρήτη και έκοψε δίκταμο για να γιατρέψει το λαβωμένο Αινεία, ενώ αντίστοιχες αναφορές υπάρχουν και στα έργα του Ομήρου. Η ρίζα του φυτού Μανδραγόρας (περιέχει αλκαλοειδή, όπως υοσκυαμίνη, σκοπολαμίνη και  ατροπίνη) χρησιμοποιείτο ήδη από την ομηρική εποχή ως υπνωτικό, αλλά και ως παυσίπονο. (Φωτο 2) «...πέρασε από κόσκινο και κατόπιν ζύμωσε κέλυφος χελώνας μαζί με το φυτό ναγκα σι... και βάλε πάνω κατάπλασμα από τριμμένο πεύκο» Φαρμακευτική συνταγή των Σουμερίων ( 2.800 π.Χ.)

Οι ριζοτόμοι, μια τάση της εποχής, έδρασαν στην αρχαία Ελλάδα και, όπως γίνεται σαφές και από την ετυμολογία της λέξης, ήταν αυτοί που ασχολούνταν με την εξόρυξη ριζών αλλά και τη συλλογή και καλλιέργεια φαρμακευτικών φυτών. rizotomoiΈνας τέτοιος ήταν ο Κρατεύας που έγραψε το πρώτο βοτανολόγιο (Ριζοτομικόν), στο οποίο υπήρχε αλφαβητική κατανομή των φυτών με έγχρωμη απεικόνισή τους και αναφορά στις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Το Ριζοτομικό δεν έχει διασωθεί, όμως γνήσια αποσπάσματα υπάρχουν στον Κωνσταντινοπολίτικο κώδικα του Διοσκουρίδη. Ακολούθησαν ο Ιπποκράτης (460-360 π.Χ), ο οποίος θεωρείται μέχρι σήμερα (όρκος του Ιπποκράτη) ο πατέρας της Ιατρικής και ο Θεόφραστος (372 π.Χ.-περ. 287/5 π.Χ.) που έχει μείνει ως ο «Πατέρας της Βοτανολογίας» με γραπτά κείμενα σχετικά με τη μορφολογία, ανάπτυξη και δραστικότητα των φυτών (Περί Φυτών Ιστορίας, Περί Φυτών Αιτιών), τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα.

Ο επόμενος μελετητής της φύσης ήταν ο Διοσκουρίδης (25μ.Χ ~ 90 μ.Χ), ο «Θεμελιωτής της Φαρμακολογίας». Το έργο του «Περί ύλης Ιατρική», γραμμένο γύρω στο 70 -77μ.Χ,  χωρίζεται σε πέντε «βιβλία». Ένα από αυτά είναι αφιερωμένο στα θεραπευτικά φυτά, τις αλοιφές και τα έλαια, το δεύτερο στα ζωικής ή φυτικής προέλευσης προϊόντα που έχουν φαρμακευτική χρήση, όπως το μέλι, το γάλα, το λίπος, το σιτάρι και τα κηπευτικά. Το τρίτο και το τέταρτο περιγράφουν συστατικά από δέντρα και ρίζες, και το τελευταίο τα κρασιά, τα αλκοολούχα και τα φάρμακα που περιλαμβάνουν συστατικά ορυκτών. Το Παράρτημα αναφέρεται στα δηλητήρια και τα αντίδοτά τους. Το συγγραφικό του έργο θεωρείται απόσταγμα προσωπικών παρατηρήσεων, μια και ως στρατιωτικός γιατρός είχε την ευκαιρία να επισκεφτεί πολλά μέρη αλλά και να έρθει αντιμέτωπος με πολλές και διαφορετικές καταστάσεις, αποκτώντας βιωματικές γνώσεις και εμπειρία. Στο συγγραφικό του έργο υπάρχουν αναφορές στη θεραπευτική δράση της δρόγης Galanthus nivalis ως βελτιωτική της μνήμης για να έρθουμε στο σήμερα και να χρησιμοποιούμε την ίδια δραστική ουσία, τη γαλανταμίνη, απομονωμένη πλέον και σε σκεύασμα, στη θεραπευτική-επιβραδυντική αγωγή της νόσου του Alzheimer. Το υπέρικο του Διοσκουρίδη, το γνωστό σήμερα  St. John's Wort, έβρισκε και εκείνα τα χρόνια χρήση ως επουλωτικό των πληγών, καθώς και ως αντικαταθιπτικό υπό μορφή ροφήματος. Επίσης, από τότε ήταν γνωστή η αναλγητική τουλάχιστον δράση των αφεψημάτων του φλοιού της ιτιάς (Salix purpurea) που αργότερα αποδόθηκε στη δραστική ουσία, ασπιρίνη (ακετυλο-σαλικυλικό οξύ).

Ακολούθησαν και άλλοι ιδιαίτερα σημαντικοί άνθρωποι για την εξέλιξη της Ιατρικής - Φαρμακευτικής (για πολλά ακόμη χρόνια δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στις δυο επιστήμες) όπως ο Γαληνός (στηρίχθηκε σε δεδομένα από πειράματα σε ζώα) και πολύ αργότερα ο Παράκελσος (εισήγαγε τη χρήση των μετάλλων στη θεραπευτική, π.χ Hg στη θεραπεία της σύφιλης). Πίστευε ότι η υγεία του σώματος βασίζεται στην αρμονία του ανθρώπου (μικρόκοσμος) με τη φύση (μακρόκοσμος). Και φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μύκητες του γένους Penicillium υπήρξαν το κύριο ερευνητικό εργαλείο για την ανακάλυψη του πρώτου αντιβιοτικού, της πενικιλλίνης, από το Φλέμινγκ (1928).

Και τελικά...το συνοθύλευμα γραπτών κειμένων, λαϊκής θεραπευτικής, μυθών και πραγματικότητας οδήγησαν στην ανάπτυξη της φαρμακογνωσίας, της επιστήμης που στηρίζεται στη συλλογή φυτών, την απομόνωση του μέρους του φύτου που παρουσιάζει τη φαρμακολογική δράση και την ταυτοποίηση των δραστικών ουσιών. Ακολούθως με τη συνδρομή φαρμακοχημείας, φαρμακευτικής τεχνολογίας και φαρμακολογίας, οι δραστικές ουσίες υφίστανται τις κατάλληλες χημικές και φαρμακοτεχνικές τροποποιήσεις μέχρι να καταλήξουν στο σκεύασμα που παραλαμβάνουμε έτοιμο από τα φαρμακεία. Πολλές δραστικές ουσίες χρησιμοποιούνται στην αρχική τους μορφή σε φαρμακευτικά σκευάσματα, όπως για παράδειγμα η βαλεριάνα, η διοσμίνη και η εσπεριδίνη.

Παρενθετικά, πρέπει να τονισθεί ότι φύση δεν είναι μόνο τα φυτά. Ποικίλοι παθογόνοι μικροοργανισμοί χρησιμοποιούνται ως υπόβαθρο για την ανάπτυξη εμβολίων, τα οποία διατηρούν την ανοσογονικότητα των ιών, όχι όμως και την παθογονικότητα τους. Αλλά και άλλες νεότερες περιπτώσεις όπως αυτή που το έλαιο από το ήπαρ του καρχαρία συνδυάζεται με εκχύλισμα από κύτταρα μαγιάς σε αλοιφή για την ανακούφιση των αιμορροΐδων. Έτσι, καταλήγουμε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι η φύση, σ΄όλες τις διαστάσεις της, τροφοδοτούσε και τροφοδοτεί με υλικό την επιστήμη, υπηρετώντας ουσιαστικά τον άνθρωπο και τις ανάγκες του.

Όμως, προς αποφυγή παρεξηγήσεων και παρερμηνειών, η φύση δεν είναι πάντα το ίδιο φιλική με τον άνθρωπο, αφού σε πολλές περιπτώσεις μέλη του φυτικού ή ζωικού βασιλείου διαθέτουν δηλητηριώδεις ιδιότητες πιθανώς ως μέσο προστασίας από τους εχθρούς τους. Έτσι για παράδειγμα το φυτό Atropa belladonna χαρακτηρίζεται ως δηλητηριώδες, τη στιγμή που κατάλληλα μορφοποιημένα άλατα της κύριας δραστικής ουσίας που παραλαμβάνεται από το φυτό, της ατροπίνης, χρησιμοποιούνται ως μυδριατικά σε μορφή κολλυρίου και ως σπασμολυτικά και αντίδοτα συγκεκριμένων δηλητηριάσεων σε ενέσιμο σκεύασμα. Το ίδιο ισχύει και για το φυτό Digitalis purpurea, από το οποίο προκύπτει -κατόπιν ποικίλων μορφοποιήσεων και επεξεργασιών- ο καρδιοτονωτικός γλυκοζίτης, διγοξίνη, που χρησιμοποιείται στη θεραπευτική αγωγή της καρδιακής ανεπάρκειας. Κινούμενοι στον ίδιο άξονα, τα αιθέρια έλαια, αν και είναι προϊόντα φυσικής προέλευσης και με αποδεδειγμένη θεραπευτική δράση (αρωματοθεραπεία) σε συγκεκριμένες καταστάσεις, είναι υψηλής δραστικότητας και επομένως είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για την υγεία η κατάποσή τους ή πολλές φορές έστω και η χρήση τους σε μη ενδεδειγμένες ποσότητες. «Η δόση κάνει το φάρμακο δηλητήριο» είχε πει ο Παράκελσος, θέλοντας να αποδόσει τα στενά όρια ανάμεσα σε θεραπευτική δράση και τοξικότητα, και η γνώση είναι αυτή που δίνει τη δυνατότητα να κρίνουμε και να διακρίνουμε «τον άνθρακα από το θησαυρό»!

Καταλήγοντας, διαπιστώνουμε πως το φαρμακείο της φύσης , εκτός του ότι χαρακτηρίζεται το ίδιο για επάρκεια θεραπευτικών αγαθών, συμμετέχει πολυδιάστατα στον εξοπλισμό του φαρμακευτικού οπλοστασίου της επιστήμης και κατ΄επέκταση και του ανθρώπου με συνεχώς εξελισσόμενα και καινοτόμα προϊόντα.

Πάντως, είναι αξιοσημείωτο πως σε μια εποχή που η μοριακή βιολογία και γενετική κινούνται με αλματώδεις ρυθμούς και μας βομβαρδίζουν με συνεχείς εξελίξεις dna_infograph(βλαστοκύτταρα, εδώδιμα εμβόλια),την ίδια εποχή παρατηρείται μια στροφή του σύγχρονου ανθρώπου στις εναλλακτικές θεραπείες (αρωματοθεραπεία, φυτοθεραπεία, ομοιοπαθητική, ρεφλεξολογία, κρυσταλλοθεραπεία), ενώ ταυτόχρονα καταγράφονται αυξητικές τάσεις πολυφαρμακίας. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί ο άνθρωπος του 21ου αιώνα θέλει θεραπεία και την θέλει τώρα,  γιατί οι διαφημίσεις στοχεύοντας στα ευαίσθητα σημεία του (πονοκέφαλο, μυϊκό πόνο, αδυνάτισμα) προσφέρουν την εύκολη-γρήγορη «λύση», γιατί «αυτό το φάρμακο το πήρε η γειτόνισσα και ήταν πολύ καλό» και κυρίως γιατί υπάρχουν μονοδιάστατοι θιασώτες της μιας ή της άλλης θεραπευτικής προσέγγισης. Και ποια θα μπορούσε να είναι η λύση; Όπως σε όλες τις περιπτώσεις, η γνώση της χρυσής τομής, η οριοθέτηση της αποτελεσματικότητας της κάθε θεραπευτικής μεθόδου. Φυσικά και το κατάλληλο μασάζ μπορεί να περιορίσει τον πονοκέφαλο, βελτιώνοντας την κυκλοφορία του αίματος και εξασφαλίζοντας καλύτερη αιμάτωση του εγκεφάλου, φυσικά και σταγόνες αιθέριου ελαίου ευκαλύπτου σε μια κατσαρόλα βραστό νερό ή στο μπάνιο είναι αποτελεσματικές στην αποσυμφόρηση της μύτης, φυσικά και οι εισπνοές ατμών νερού βοηθούν στη ρευστοποίηση των εκκρίσεων και οι φυσικοθεραπείες θώρακος στην απόχρεμψη, ΑΛΛΑ εξίσου φυσικά δεν μπορεί να θεραπευτεί ο καρκίνος με φύλλα ελιάς.

Όλα έχουν τη θέση και την αξία τους, αρκεί να ξέρουμε να τα χρησιμοποιούμε για να πετύχουμε το ιδανικό, «καλύτερη υγεία με τις λιγότερες δυνατές παρενέργειες και το μικρότερο δυνατό κόστος».

ΠΗΓΕΣ:

Michael McIntyre-Pamela Michael-Gail Duff-John Stevens:Πλήρης οδηγός για βότανα

Νικόλαος Α.Κανταρτζής (Γεωπόνος,P.Sc, Ph.D): Αρωματικά και Φαρμακευτικά Φυτά (2ος τόμος)

http://dim-stanou.chal.sch.gr/votana.htm

http://3lyk-n-filad.att.sch.gr/secret/botana/Men/Theophrastos/Krateyas.htm

http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathglobal_2_26/09/2004_1283309

http://papoutsakis2.blogspot.com/2006/12/blog-post_21.html

http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/sci_tech/2000/human_genome/stage_5.stm

Ιωαννίδου Αναστασία

Φαρμακοποιός

Κρηστώνη - Κιλκίς

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.